Tıp eğitimini Çapa, uzmanlık eğitimini Cerrahpaşa Tıp Fakültesi’nde tamamlayan Veysi Çeri, ABD, Almanya ve Hollanda'ki Üniversite ve Kliniklerde Deneyim Edinmiştir. Marmara Üniversitesi'nde çalıştığı dönemde Doçent olan Dr. Çeri, 2024 yılında ise Çocuk ve Genç Psikiyatrisi Profesörü olmuştur.

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) Çocuğunuzun yerinde duramaması, sürekli hareket etmesi, ödevlerini tamamlamakta zorlanması ya da dikkatinin sık sık dağılması size tanıdık geliyor mu? Bu davranışlar, Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu’nun (DEHB) belirtileri olabilir. DEHB, çocukların ve bazen yetişkinlerin yaşamını etkileyebilen, ancak doğru bilgi ve yaklaşımla yönetilebilen bir nörogelişimsel durumdur. Bu yazıda, DEHB’yi anlaşılır bir şekilde açıklayacak, DSM-5 tanı kriterlerini ekleyecek, bilimsel temellere dayanan bilgilerle ebeveynlere rehber olacak ve umut verici bir yol haritası sunacağız

 DEHB Nedir?  DEHB, beyindeki dikkat, dürtü kontrolü ve davranış düzenlemesiyle ilgili süreçlerin etkilendiği bir durumdur. Bilimsel çalışmalar, DEHB’nin genetik faktörlerle güçlü bir bağlantısı olduğunu ve beyindeki dopamin gibi nörotransmitterlerin dengesizliklerinden kaynaklanabileceğini göstermektedir. DEHB, üç ana şekilde kendini gösterebilir:

 1. Dikkat Eksikliği Ağırlıklı Tip: Çocuğun dikkati kolayca dağılır, unutkanlık sık görülür, organize olmakta zorlanır. 

2. Hiperaktivite-Dürtüsellik Ağırlıklı Tip: Çocuk yerinde duramaz, sürekli hareket eder, sırasını beklemekte zorlanır veya düşünmeden hareket eder. 

3. Kombine Tip: Hem dikkat eksikliği hem de hiperaktivite-dürtüsellik belirtileri bir arada görülür.  DEHB, tembellik, yaramazlık ya da “kötü ebeveynlik” değildir. Bu, çocuğun iradesiyle kontrol edebileceği bir durum değil; nörolojik temelli bir durumdur. Çocuğunuzun beyni, bilgiyi işleme ve düzenlemede farklı bir yol izler. Bu farklılık, doğru destekle bir dezavantaj olmaktan çıkıp çocuğunuzun potansiyelini ortaya çıkarabilir.  

DSM-5’e Göre DEHB Tanı Kriterleri :

 DEHB tanısı, Amerikan Psikiyatri Birliği’nin *DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th Edition)* kriterlerine göre konur. Tanı, bir çocuk ve ergen psikiyatristi tarafından kapsamlı bir değerlendirme ile konulmalıdır. Aşağıda, DSM-5’te yer alan DEHB tanı kriterleri özetlenmiştir:  

A. Sürekli Dikkatsizlik ve/veya Hiperaktivite-Dürtüsellik Belirtiler, çocuğun yaşına ve gelişim seviyesine uygun olmayan bir düzeyde olmalı ve günlük işlevselliği olumsuz etkilemelidir. Belirtiler, en az 6 ay boyunca birden fazla ortamda (örneğin, ev ve okul) gözlemlenmelidir. DEHB tanısı için aşağıdaki iki kategoriden birinde veya her ikisinde belirtiler aranır:  

1. Dikkatsizlik: Aşağıdaki belirtilerden en az 6’sı (17 yaş ve üstü için 5’i) mevcut olmalıdır:   

 - Görev veya oyunlarda dikkati sürdürmekte zorlanma.   

 - Detaylara dikkat etmeme veya okul/iş görevlerinde dikkatsiz hatalar yapma.    

- Dinlerken dikkatinin dağılması (konuşmaları takip edememe).   

 - Talimatları takip etmeme veya görevleri tamamlayamama (tembellikten değil, dikkatsizlikten).   

 - Organizasyon sorunları (örneğin, eşyalarını düzenleyememe, zaman yönetimi zorluğu).    

- Zihinsel çaba gerektiren görevlerden kaçınma (örneğin, ödev yapmaktan hoşlanmama).   

 - Eşyalarını sık sık kaybetme (kalem, defter, oyuncak vb.).    

- Dış uyaranlarla kolayca dikkatin dağılması.    

- Günlük aktivitelerde unutkanlık. 

 2. Hiperaktivite ve Dürtüsellik: Aşağıdaki belirtilerden en az 6’sı (17 yaş ve üstü için 5’i) mevcut olmalıdır:   

 - Otururken elleri/ayaklarıyla kıpırdanma veya yerinde duramama.   

 - Oturması gereken durumlarda yerinden kalkma.    

- Uygunsuz durumlarda koşma veya tırmanma (ergenlerde/ yetişkinlerde huzursuzluk hissi).    

- Sessizce oyun oynama veya boş zaman aktivitelerine katılmada zorluk.    

- Sürekli hareket halinde olma (sanki “motor takılmış” gibi).    

- Çok konuşma.    

- Soru tamamlanmadan yanıt verme (dürtüsel cevaplar).    

- Sırasını beklemekte zorlanma.    

- Başkalarının sözünü kesme veya araya girme (örneğin, konuşmalara ya da oyunlara müdahale etme).  

B. Ek Kriterler - Başlangıç Yaşı: Belirtilerin bazıları 12 yaşından önce ortaya çıkmış olmalıdır. 

- Farklı Ortamlar: Belirtiler, iki veya daha fazla ortamda (ev, okul, sosyal ortamlar) gözlemlenmelidir. 

- İşlevsellikte Bozulma: Belirtiler, sosyal, akademik veya mesleki işlevselliği açıkça bozmalıdır.

 - Diğer Bozukluklarla Ayrım: Belirtiler, başka bir ruhsal bozukluk (örneğin, kaygı bozukluğu, otizm spektrum bozukluğu) ile daha iyi açıklanmamalıdır.  Tanı, yalnızca bir uzman tarafından, aile, öğretmen ve çocuğun gözlemlerine dayalı olarak konur. Bu kriterler, DEHB’nin doğru bir şekilde tanımlanmasını ve uygun tedaviye yönlendirmeyi sağlar.  

 Belirtiler Nelerdir?  DSM-5 kriterlerinde detaylıca belirtildiği gibi, DEHB belirtileri yaşa uygun olmayan bir yoğunlukta ve sıklıkta görülür. Özetle: 

- Dikkat Eksikliği: Uzun süre bir işe odaklanamama, detayları kaçırma, sık sık eşya kaybetme, talimatları takip etmekte zorlanma. 

- Hiperaktivite: Sürekli kıpırdanma, oturduğu yerde duramama, çok konuşma.

- Dürtüsellik: Başkalarının sözünü kesme, sırasını bekleyememe, düşünmeden riskli davranışlarda bulunma.  Bu belirtiler, çocuğun okul başarısını, sosyal ilişkilerini ve özgüvenini olumsuz etkileyebilir. Ancak erken tanı ve uygun müdahalelerle bu etkiler en aza indirilebilir.  

DEHB Tanısı ve Tedavisi  Eğer çocuğunuzda DEHB olduğundan şüpheleniyorsanız, bir çocuk ve ergen psikiyatristine başvurmak en doğru adımdır. Tanı, DSM-5 kriterlerine dayalı kapsamlı bir değerlendirme süreciyle konur; bu süreçte çocuğun davranışları, aile ve öğretmen gözlemleri dikkate alınır.  

DEHB tedavisi, bireysel ihtiyaçlara göre şekillenir ve genellikle şu yöntemleri içerir:

 - Davranışsal Terapiler: Çocuğa organizasyon becerileri, zaman yönetimi ve duygusal düzenleme öğretilir. 

- Ebeveyn  Yönetim Eğitimi: Siz ebeveynler, çocuğunuzun davranışlarını anlamayı ve destekleyici stratejiler geliştirmeyi öğrenirsiniz. 

- İlaç Tedavisi: Gerektiğinde, uzman kontrolünde ilaçlar kullanılabilir. Bu ilaçlar, beyindeki kimyasal dengesizlikleri düzenleyerek dikkati ve dürtü kontrolünü artırabilir. 

- Okul Desteği: Öğretmenlerle iş birliği yaparak çocuğun eğitim ortamında desteklenmesi sağlanır.  Unutmayın, DEHB’li her çocuk farklıdır ve tedavi planı çocuğun ihtiyaçlarına göre özelleştirilmelidir.  

Ebeveynler Olarak Ne Yapabilirsiniz?  DEHB’li bir çocuk yetiştirmek zorlayıcı olabilir, ancak sizin desteğiniz çocuğunuzun hayatını değiştirebilir. İşte bilimsel temellere dayanan, uygulanabilir öneriler: 

1. Bilgi Edinin: DEHB ve DSM-5 kriterleri hakkında güvenilir kaynaklardan bilgi edinin. Çocuğunuzun davranışlarının bir “kusur” değil, nörolojik bir farklılık olduğunu anlayın. 

2. Yapılandırılmış Bir Ortam Sağlayın: Günlük rutinler oluşturun. Çocuğunuza net talimatlar verin ve görevleri küçük, yönetilebilir adımlara bölün. 

3. Olumlu Davranışları Ödüllendirin: Çocuğunuzun başarılarını fark edin ve takdir edin. Pozitif pekiştirme, özgüveni artırır. 

4. Sabırlı ve Anlayışlı Olun: Çocuğunuzun davranışları sizi zorladığında, onun da mücadele ettiğini unutmayın. Sakin kalarak model olun. 

5. Kendinize de Destek Bulun: Ebeveyn destek gruplarına katılmak, diğer ailelerle deneyim paylaşımı yapmak sizi güçlendirebilir.  

UNutmayın DEHB ile Başarı Mümkün!  DEHB’li çocuklar, doğru destekle inanılmaz başarılar elde edebilir. Birçok ünlü isim, sanatçı, girişimci ve bilim insanı DEHB’li olduğunu açıklamış ve bu durumun onların yaratıcılığını, enerjisini ve kararlılığını beslediğini belirtmiştir. Çocuğunuzun güçlü yönlerini keşfedin; belki o, detaylara takılmadan büyük resmi görebilen bir mucit ya da enerjisiyle çevresine ilham veren bir lider olacak!  DEHB, bir engel değil, farklı bir düşünme biçimidir. Çocuğunuzun potansiyelini ortaya çıkarmak için ona sevgi, sabır ve doğru rehberlikle destek olun. Unutmayın, siz yalnız değilsiniz; uzmanlar, öğretmenler ve diğer ebeveynler bu yolda sizinle birlikte.  Eğer daha fazla bilgiye ihtiyacınız varsa, bir uzmana danışmaktan çekinmeyin veya güvenilir kaynakları araştırın. Çocuğunuzun geleceği, sizin attığınız adımlarla daha parlak olabilir!